Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa đặc trưng của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát triển loại hình chợ đặc biệt này. Tuy nhiên, thực tế đang cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một khi số lượng ghe thuyền tham gia buôn bán giảm đáng kể.
Trong quá khứ, chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa đơn thuần mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Mỗi chiếc ghe buôn bán trên sông không chỉ là một ‘gian hàng’ mà còn đại diện cho một phần của cộng đồng cư dân sông nước. Những thương hồ, người điều hành các ghe buôn, không chỉ đơn thuần là người buôn bán mà còn là những người bảo vệ và phát triển văn hóa chợ nổi.
Tuy nhiên, hiện nay, tình hình đã trở nên trái ngược. Tại chợ nổi Cái Răng, vốn được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, với số lượng thương hồ giảm mạnh và chỉ còn lại vài chiếc ghe bán nước hoặc phục vụ khách du lịch. Sự suy giảm này có nhiều nguyên nhân, bao gồm việc xây dựng bờ kè để chống sạt lở, tăng chi phí xăng dầu, không có nơi neo đậu ổn định cho ghe thuyền, và thiếu người kế tục nghề nghiệp.
Để bảo tồn và phát triển văn hóa chợ nổi, các chuyên gia cho rằng việc khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ là điểm mấu chốt. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu và tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian cũng sẽ giúp giữ gìn bản sắc văn hóa và hỗ trợ thương hồ duy trì sinh kế.
Bài học từ Thái Lan cho thấy, mặc dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Việt Nam có thể học hỏi từ kinh nghiệm này và áp dụng vào thực tế. Trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp, bao gồm khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Đây là một hướng đi mới và đầy hứa hẹn trong việc bảo tồn và phát triển văn hóa chợ nổi.
Giữ được thương hồ chính là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Thông qua việc bảo tồn và phát triển văn hóa chợ nổi, chúng ta không chỉ giữ gìn được bản sắc văn hóa của một vùng đất mà còn đóng góp vào sự phát triển bền vững của du lịch và kinh tế địa phương.